Nun tais solos (I y II)

Una de les definiciones d'evolución que más me presten, por cruda y lliteral, ye la que propón que: "Evolución ye'l procesu pel que la materia algama conciencia de sigo mesma".

Y ha entendese que la materia funciona esencialmente igual en tol universu. Les mesmes fuercies que faen que los átomos y les molécules s'axunten, manden nes nebuloses, nos planetes y les estrelles, nos noyos de galaxes y nos quásares. Los furacos prietos de los sos centros tamién se manden d'eses fuercies, hasta la llende mesma de la singularidá. Quiero dicir, que'l nuestru sistema solar y la nuestra Tierra son fechos físicos tan numberosos, y tan naturales a la esistencia mesma de la materia, como los átomos y les molécules: la materia tien l'enclín natural d'axuntase d'eses menes. Miremos onde miremos, acolumbramos que los oxetos más llonxanos tan fechos de la mesma materia que la Tierra y el Sol, vemos que los planetes y les llunes de per ende tienen esencialmente la mesma forma y tan fechos colos mesmos elementos que'l nuestru Sistema Solar —fierro, nitróxenu, carbonu...—. Pa la Física, na Tierra nun hai nada estremao del restu l'universu, como nuna gota d'orbayu nun hai nada estremao del restu gotes. La evolución de la materia, dende l'restallón orixinal, da nes mesmes agrupaciones y formes perdayuri. Poro, los grupos de molécules que son a autorreplicase y a adautase al entornu p'asegurar la so continuidá han ser un estáu natural más de la materia, dalgo percomún nel universu. Esti razonamientu inductivu amuesa que, na inimaxinable y superhumana enormidá espacio-temporal del universu, lo vivo abonda (o, lo que ye lo mesmo, abondó y abondará).

Y sin embargu, nun lo vemos.

La gueta de les razones al nuestru aisllamientu valnos p'acolumbrar non sólo'l nuestru llugar nel tiempu-espaciu, o les sos lleis, sinón pa topar —una vez más, nesta riestra iverniza d'entraes nel blogue— coles llendes del nuestru sistema de conocimientu. Xuguemos un poco, entós, a l'astrofísica-ficción:

---

I - De formigues y autopistes

Somos seres adautaos a unes condiciones espacio-temporales mui determinaes: les de la Tierra nesti momentu de la so esistencia. Pescanciar el tamañu del tiempu y del espaciu dende la nuestra burbuya cognitiva, fecha pa pervivir namás unes poques decenes d'años na superficie d'esti planeta, esixe capacidaes d'astraición que nun tenemos. Somos, talamente, como renacuayos enfotaos n'entender, dende'l nuestru bebederu na braña, qué ye la mar. Nun podemos albidrar el tamañu l'universu porque, p'averanos a él, tenemos d'usar unes proporciones tan distintes a les de la nuestra vida, que'l nuestru sistema de conocimientu nun ye a —nun evolucionó pa— remanales o atalantales. Asina y too, fagámoslo:

[>>Ver tamién]

Anque prestosu, esti viaxe imaxinariu contra les llendes del universu ye imposible. El tiempu col que mos medimos nun esiste fuera de la escala de la nuestra propia esistencia: cuanto más lloñe miramos, más atrás nel tiempu vemos. La lluz de munches de les estrelles que, nes nueches clares, llega hasta la nuestra retina, failo tres d'un viaxe de cientos y miles d'años. Los telescopios colos qu'acolumbramos l'universu nun sólo miren a lo lloñe, poro, sinón atrás nel tiempu.

El nuestru sistema solar allúgase nun brazu esternu de la galaxa. Cuando miramos hacia'l so centru, viéndola de cantu dende unu de los sos llaterales, contamos 100.000 millones d'estrelles. Creemos que la Vía Lláctea ha tener más de 200.000 millones d'estrelles. Del mesmu mou, los telescopios humanos son a ver unes 100.000 millones de galaxes axuntaes en noyos perdensos (1) —pero, como s'amuesa nel enllace anterior, nin siquiera miremos dende tol diámetru de la Tierra—. La nuestra galaxa espiral ye pequeñina, al comparala coles galaxes xigantes elíptiques o los quasar con cientos de billones d'estrelles caún qu'abonden perdayuri. Estes cifres faen amoriar, pero paga la pena tentar de pescanciales. 

L'astrofísicu Frank Drake túvoles en cuenta pa calcular la probabilidá de vida intelixente na nuestra galaxa, entendiéndola namás dende un puntu de vista antropocéntricu —esto ye, ensin albidrar otres formes d'esistencia estremaes de les que conocemos nesti planeta—. Asina, calculó'l númberu de planetes de la Vía Lláctea que podríen abellugar a civilizaciones con capacidaes comunicatives asemeyaes a la humana anguaño, viendo'l porcentaxe d'estrelles que puen tener sistemes planetarios, el porcentaxe de planetes con condiciones físiques asemeyaes a la Tierra, la prevalencia porcentual de la vida nel nuestru sistema solar, el porcentaxe de tiempu nel que pue apaecer una forma intelixente en comparanza col tiempu d'esistencia d'un planeta, el porcentaxe de tiempu en desenrollar una teunoloxía de comunicación interestelar, etc. Según les estimaciones, la ecuación Drake amuesa que, en cualquier momentu, tienen d'haber na Vía Lláctea d'unes 50 a 5.000 civilizaciones con igual o mayor poder de comunicación que l'humanu. 

Esti averamientu nun ye más qu'un xuegu, claro, pero val pa entamar a mirar pal espaciu d'otru xeitu. Si imaxinamos que, al igual que'l 100% de los demás fechos físicos del nuestru entornu, la vida ye un estáu normal de la materia nel universu; y que ye normal que los procesos d'evolución de lo vivo dean en seres intelixentes, capaces d'espardir la so actividá fuera del so planeta; podemos usar la escala del astrofísicu soviéticu Nicolai Kardashev pa clasificar estos seres: una civilización de Tipu 1 sería la que paña tola so enerxía dende'l so planeta; una civilización de Tipu 2 sería la que garra enerxía del so sistema solar; una civilización de Tipu 3 sería la que lo fai de dellos sistemes solares; a lo último, una civilización de Tipu 4 sería la que s'esparde per una galaxa dafechu. Pa Kardashev, la teunoloxía humana taría agora nun procesu de cambéu dende un Tipu 0 (la civilización nun paña enerxía del planeta pa salir d'él, equí homo sapiens y pan troglodytes taríen al mesmu nivel) y un Tipu 1 (la teunoloxía permite una aición planetaria). Un porcentaxe de los planetes qu'atopa la ecuación de Drake na Vía Lláctea tendrá que tener, poro, civilizaciones Tipu 2 o superiores, entendiéndoles namás dende un puntu de vista antropocéntricu. 

Entra en xuegu, entós, la Paradoxa de Fermi, que bien podemos resumir nuna entruga cenciella: "Si la edá y el tamañu del universu afalen que la vida intelixente ha ser dalgo común nel mesmu... ¿ónde coime tán?". Si tien d'haber seres capaces d'espardir la so actividá acullá les estrelles, ¿por qué nun los vemos? ¿Por qué esta actividá nun ye tan aparente como defende la so probabilidá? 

La rempuesta ta nel antropocentrismu. 

Afitaos nos razonamientos de Drake surdieron, nel sieglu XX, programes espaciales como'l SETI (Search for Extra-Terrestrial Ingelligence, Busca d'Intelixencia Estraterrestre), entamáu pola NASA en 1971. La idea d'esti programa ye fácil: esclucar les señales del cielu a la gueta de buelgues d'actividá intelixente. Les más de les actividaes del SETI van empobinaes al estudiu de les frecuencies de radio espaciales. Les oreyes teunolóxiques de la Tierra tan sintiendo de contino'l ruíu espacial, a la gueta d'un patrón estremáu, intelixente. Pel momentu, nun atoparon nada.

Pue haber varies razones. En primer llugar, l'anchu de frecuencies pal qu'atienden los humanos ye curtiu, y hai un espectru munchu mayor d'enerxíes ehí fuera pa les que nun se ta atendiendo. El SETI ye un programa antropocéntricu qu'espera atopar señales iguales a les que los humanos emiten dende la metá del sieglu XX. Pero les señales de radio tienen problemes de tresmisión fondos y son una teunoloxía mala pa unviar información a eses distancies. Ye probable, poro, que si esisten civilizaciones intelixentes de Tipu 2, 3 o 4, estes remanen otru tipu de sistemes.
Otru error ye l'esperar atopar un patrón o una señal intelixente "entera", entendible pol ser humanu. Non solo por querer alcontrar un llinguaxe o una lóxica matemática antrópica, sinón por nun atender curioso a les propies formes de comunicación humanes: nes comunicaciones nuestres per Internet, por exemplu, el mensaxe "entendible" namás esiste nos sistemes operativos del ordenador que pide la información y nel ordenador que la manda: si s'interceuta un cachu de la tresmisión ente estos, sólo se tien un ruíu inintelixible. El mensaxe namás se decodifica nel emisor y nel receutor.

Esti problema, l'antropocentrismu na busca d'una vida estraterrestre perintelixente, entiéndese perbién cola metáfora de la formiga y l'autopista: la formiga roxa que traviesa l'A-66 pa llevar comida al so formigueru nun pue saber lo que ye una autopista. Nun pue pescanciar nin el conceutu nin la forma de l'autopista, nun pue entender la teunoloxía emplegada na so construcción nin les motivaciones tres la so esistencia. Si hai civilizaciones intelixentes, con teunoloxíes capaces d'espardese de mou interestelar, tán tan lloñe de nós como la formiga de l'autopista. Como l'ameba del microscopiu. ¿Qu'interés va tener el ser humanu en comunicase con una formiga o con una ameba? ¿De qué-y va a falar? A tolo más que llegará la so interaición con esos seres será a observalos, guardalos o... a pisalos. Podríemos tar, lliteralmente, en metá una autopista espacial ensin sabelo.

---

II - Espumeros nel Multiversu

El problema engáfase aínda más si atendemos pa les últimes teoríes de la Física. Unu de los problemes que les teoríes astrofísiques modernes, fitaes na Relatividá Especial d'Einstein, alcuentren nel intentu d'esplicación del universu, ye la so incapacidá pa esplicar curioso'l momentu 0 d'esistencia o'l momentu infinitu de masa —l'instante previu al Big Bang o'l centru de los furacos prietos: la "singularidá"—. Anque funciona perbién, d'un mou cuasi perfeutu, pa prever el funcionamientu de los grandes oxetos nel espaciu-tiempu, la Relatividá Especial tampoco nun ye a axustase a los fenómenos cuántico-mecánicos, a los asocedíos nes partícules más pequeñes de la materia.

Na última década, nel intentu d'atopar una Teoría Unificada de la Física qu'esplique a la vez toos estos aspeutos, ta garrando munchu puxu denomada "Teoría M" (de Membrana). En resume, esta teoría de cuerdes propón que'l nuestru universu ye namás una burbuya momentánea, qu'apaez y desapaez nun océanu de burbuyes: nun multiversu. La Teoría M diz que la materia esistente nel multiversu ye siempre la mesma, pero que camuda de dimensión de mou constante, allugándose en 11 dimensiones estremaes y supersimétriques (pegaes y simultánees unes a otres). Anguaño, cuando miramos a les partícules más pequeñes, a lo cuántico, vemos qu'apaecen y desapaecen partícules que —en teoría— nun puen apaecer y desapaecer de la nada, y nun somos quien a esplicalo. Por simplificalo: La llei de Conservación de la Materia diz que "la materia nin se crea nin se destruye, tresfórmase"; cuando los físicos miren a les partícules más pequeñes ven que la lóxica newtoniana desapaez, dando en fenómenos exóticos que nun cumplen llei tala. La Teoría M ígualo proponiendo que la apaez y desapaez namás nel nuestru mundu cuatridimensional, pero sigue constante nes 11 dimensiones. Diciéndolo a lo xole: si una partícula desapaez d'equí, ye porque apaez n'otra de les 11 dimensiones. Esto tien consecuencies filosófiques graves, que mos llevaríen a otres discusiones —si tolos estaos de la materia esisten de mou simultáneu, toa forma posible de la materia ha esistir en dalguna dimensión... poro, nun multiversu fechu d'un númberu infinitu d'universos, tien d'esistir un universu por cada posibilidá de la materia... poro, hai un universu onde los gochos tienen esnales y onde l'asturianu ye oficial—.

Ensin entrar neses discusiones, interésanos mirar pa les 11 dimensiones de la Teoría M. Les membranes o p-branes que formaríen esti universu son oxetos multidimensionales, qu'esisten al mesmu tiempu en varies dimensiones. Nós somos seres que vivimos en 4 (llargo, ancho, alto-baxo y nel tiempu) y nun podemos entender un mundu con otra configuración, a nun ser con metáfores. Por exemplu, les amebes —que tamién viven nel nuestru mundu cuatridimensional— válennos pa entender como sería un mundu que tuviera namás dos dimensiones espaciales: si ponemos a una ameba nun planu perfeutu imaxinariu, namás va poder movese hacia alantre, hacia atrás o pa los llaos, y nunca hacia arriba o hacia abaxo. Poro, podemos dicir que, nel so universu, nun hai arriba o abaxo. Los seres qu'evolucionaran dende esta ameba fadríenlo por ser quienes a pervivir meyor nesi mundu ensin arriba o abaxo. Nós, entós, podríemos ponenos xusto cabo l'ameba o los sos descendientes, per riba o per baxo d'ellos, y nunca nun sabríen de la nuestra esistencia. Magar que tuvieramos contra ellos, nun seríen a venos, por razones físiques y evolutives. Si nesti universu planu hubiera una civilización d'amebes 2D, y nós llevantáremos una d'elles hacia arriba o hacia abaxo, lo que percebiría'l restu d'amebes sería qu'esa compañera, cenciellamente, desapaez. Talo que les partícules cuántiques nel nuestru.

Nel multiversu de la Teoría M, fechu de membranes multidimensionales, nós somos amebes que namás ven cachinos d'eses membranes. Les posibilidaes de la materia son, asina, muncho mayores de lo que pensábemos.

Pa dalguién como'l qu'escribe, qu'esplica la creencia mítica nos dioses per aciu de razones psico-sociolóxiques y culturales, nun dexa de ser irónico'l remanar cálculos probabilísticos, fechos dende l'astrofísica más atea y dura, sobre la esistencia d'unos seres con teunoloxíes y intelixencies tan alloñaes de la nuestra, que nun podríemos definilos más que como dioses. Del mesmu mou, pa dalguién que defende la non-causalidá de la esistencia, de la materia o de la vida, la posibilidá d'una panspermia, entamada adrede por intelixencies interestelares, tien un puntu de pantasía realista. Y ye que munchos astrobiólogos serios xueguen agora con teoríes exo-xenétiques: ¿y si la vida nun evolucionó naturalmente nel nuestru planeta, sinón que llegó dende fuera? La semiente de la vida, la chispa primixenia de la evolución en forma de proteínes y aminoácidos, bien pudo llegar al planeta al traviés del impactu de meteoros, cometes y radiaciones de materia dende fuera les llendes del Sistema Solar. Anque esto pue suceder de mou autónomu, por evolución y ensin "axentes creyadores", una civilización de Tipu 4 Kadasev bien podría "semar" vida perdayuri la galaxa, arrémente, igual que l'home sema cepes de bacteries. Lo diminuto del nuestru tamañu y lo curtio de la nuestra vida, nesti contestu, asusta.

Pero lo más irónico, cuido, ye qu'esti antropocentrismu, nel averamientu a la busca de vida estraterrestre, ye dalgo mui peligroso pa les especies terrestres dende'l puntu de vista adautativu. L'home, na so inorancia, créyese'l centru y l'oxetu d'esta "Creación". Por eso, el SETI nun sólo escucha señales, sinón que tamién les emite. El ser humanu ta faciendo tolo posible, cola so teunoloxía y inocencia, por facese visible na contorna galáctica: emitimos señales de radio con mensaxes matemáticos, información sobre'l nuestru allugamientu na galaxa, sobre les carauterístiques del nuestru planeta, unviamos semeyes... hasta unviémos allálantrones el nuestru códigu xenéticu. Pero, viendo el nuestru inesistente poder interestelar, igual yera meyor tar calladinos. Les intelixencies superiores son siempre les depredadores: la raposa ye más llista que la pita, l'osu formigueru ye más intelixente que la formiga y l'home ye'l mayor depredador de la Tierra. Si quedemos en que la materia evoluciona de mou asemeyáu en tol universu, y hai posibilidaes de que, per allálantrones, haya intelixencies mayores a la terrestre, entós ye posible qu'eses intelixencies tengan una mayor potencia destructora o una capacidá depredadora mayor. Podríemos ser merucos faciendo señales en metá d'un ñeru de ñerbatos.

Y la verdá que, viendo dalgunes coses equí embaxo colos nuestros conxéneres, a veces pienso que meyor invertíemos les perres nun STI (Busca d'Intelixencia Terrestre).

Sí, la vida ha ser dalgo común pel universu. Asina y too, l'antropocentrismu na so conceición amenorga les sos posibilidaes al argumentu d'Avatar. Hai formes de vida na propia Tierra muncho más alieníxenes que les qu'esperen atopar proyeutos como'l SETI. Arthur C. Clarke y Kubrik en 2001, o'l xenial Tarkovsky en Solyaris,  intentaron imaxinar formes de conciencia perestremaes de la humana, pero sólo fueron a aturullar al espectador con monolitos prietos y finales sorrealistes con lluces de colorinos, y hai quien allorió cola idea (2) . Les posibilidaes reales, cuido, son muncho más humildes o muncho más exótiques. ¿Hebo seres gaseosos pañando la enerxía eléctrica del Gran Puntu Roxu de Xúpiter? ¿Son los furacos prietos la boca d'unos merucos cósmicos xigantescos y esfamiaos? ¿Nalarán seres monocelulares pel vacíu de Los Pegollos de la Creación? Por si acasu, dexáime glayar: ¡yo tuvi equí!

---

ANEXU

Hai unes melodíes del primer esporpolle del sintetizador, a finales de los 70 y entamos de los 80, que yá de rapacín m'enllenaben de tristura. Pol so calter murniu o pola so perfeición matemática, supongo, gustábenme... pero nun me gustaba sentiles. Sin embargu, col tiempu descubrí qu'estes melodíes tallaran el mio sentíu musical más de lo que camentara. Bon exemplu d'elles ye "Alpha", de Vangelis. Como munchos de los discos fechos con sintetizador la dómina, Albedo 0.39 avieyó mal durante los guitarreros 90, pero llega a los 10 del XXI remocicáu y anováu. Anguaño, estos álbumes vintage entiéndense tan bien como nos 80. La melodía d'Alpha ye simple y futurista, por eso mos llanza contra la soledá del vacíu y les estrelles.

Vangelis - Alpha

Del discu 'Albedo 0.39' (1976)

---

(1): Decátate de l'ablucante semeyanza ente los Noyos de Galaxes y les Redes de Neurones. (Lleer: Fractales)

(2): Asturian Weird Foundation: Treceño entra en mou SETI con Areces.

 GLOSARIU:

• Furacu prietu (asturianu pa "black hole"): Rexón del espaciu de la que nada, nin la lluz, pue escapar. Nel centru de los furacos prietos esiste la singularidá de les teoríes físiques d'anguaño. Stephen Hawking propunxo que los furacos prietos emiten una radiación perpoderosa y que puen ser les antoxanes de "Furacos de Merucu" ("wormholes"), pontes ente dos puntos estremaos del espaciu-tiempu. Anguaño, piénsase qu'hai un furacu prietu nel centru de toles galaxes, atrayendo tola materia d'elles a la singularidá.

• Singularidá gravitacional o del espaciu-tiempu: Puntu nel que les cantidaes que s'usen pa midir la gravedá, como la densidá de la materia, son infinites, frayando les lleis del espaciu-tiempu. La singularidá apaez cuando la materia algama densidaes gravitacionales masives, infinites, doblando y esgayando'l continuu espaciu-tiempu. Los Teoremes de la Singularidá de Penrose-Hawking alcuentren que la singularidá pue apaecer nel centru d'una estrella qu'esbarrumbe per sigo mesma, formando un furacu prietu, y que tuvo d'esistir nel momentu previu al Gran Españíu ("Big Bang"). La formulación d'una Teoría de la gravitación y del espaciu-tiempu qu'esplique la singularidá ye güei'l gran desafíu de l'astrofísica.

• Noyu de galaxes (asturianu pa "galaxy cluster"): Pensábase qu'estos garrapiellos de galaxes yeren los mayores oxetos xuníos pola gravedá que se conocen nel universu, pero anguaño, descubrióse que los noyos de galaxes formen parte tamién d'otros garrapiellos de de noyos: "supernoyos" (superclusters). El noyu galácticu al más cercanu Grupu Llocal nel que tamos, Virgo, abelluga más de 1500 galaxes. Grupu Llocal y Virgo son un cachín, namás, del Supernoyu Llocal, con millones de galaxes. El númberu total de supernoyos nel universu calcúlase en 10 millones.
  [Cluster, n'inglés, ye lliteralmente "piñu", "recimu" "garrapiellu" o "conxuntu de munches coses". Escoyemos la forma asturiana "noyu" por tradición lliteraria en TIC y pa sorrayar que lo qu'identifica a esi grupu nun ye que tea fechu de munchos elementos, sinón qu'esos elementos tán xuníos y formen un tou. La forma "Piñu de galaxes" tamién sería bona.]

• Antimateria: Nel artículu, fálase de "materia" d'un mou xenéricu y divulgativu, pa referise al tou d'enerxíes, partícules y antipartícules del universu. Estes últimes son iguales a les partícules, pero tienen una carga llétrica inversa, y formen un tipu de materia ximielgu, pero n'espeyu. Unu de los dilemes de l'astrofísica anguaño ye entender por qué nel universu observable paez haber más materia qu'antimateria. Del mesmu mou, esiste otru tipu teóricu de materia y enerxía (la materia y enerxía escuro) que ye indetectable pela banda electromagnética, pero que tien efeutu gravitacional sobre la materia y, en delles teoríes, enllena la mayoría de la masa universal. 

Vota'l meyor blogue 2009

Aína tienes unes hores (hasta'l domingu 31 de xineru) pa votar al meyor blogue n'asturianu 2009. Equí esplíquente cómo facelo y porqué.

Apuntes pa un vocabulariu dialeutal diastráticu de fala moza: "Slang" astur - 2

[>>Ver Parte 1]

Como toles fales que viven n'estratos sociales mozos, el léxicu del asturianu urbanu tien capacidá enforma p'anovase y crear términos nuevos, o significaos nuevos pa términos patrimoniales, que son a reponder a realidaes culturales igual de nueves. Poro, ye síntoma de lo vivo d'una llingua'l qu'esta alcuentre les sos propies evoluciones, amás de la importación de léxicu foranu y l'usu de cultismos.

La esistencia del asturianu amestáu, como variedá llingüística qu'apaez nuna situación social de diglosia grave, ye un fenómenu llamador pola so resistencia social. La dialeutoloxía amuesa como esta variedá ye, más qu'una fala de transición ente asturianu y castellanu, un dialeutu social qu'ha esplicase dende conceutos antropolóxicos y sociolóxicos —como'l d'aculturación— pa entender por qué caltién la estructura morfosintáutica del diasistema asturianu d'un mou cuasi perfeutu, ensin interferencies, y, sin embargu, apaecen por demás nel léxicu y la fonoloxía: siempre que los falantes perciben un rasgu llingüísticu como "marcáu socialmente" —por ser propiu de la llingua non-prestixada o B—, camúdenlu polos rasgos llingüísticos de prestixu. Por ello, apaez el "dijíste-ylo" en cuenta "dixíste-ylo" (la pronunciación de la x ta más marcada que l'allugamientu de los pronomes) o'l "de a hecho" por "dafechu" (hipercorreición estrema, nun esiste esa espresión en castellanu); por ello nun ta marcao nomar "piescos" a los de la pescal de casa, pero los del supermercáu son "melocotones", igual que tovía pue dicise que los animales "muerren" pero yá ta marcao dicilo de les persones.

Con too, nes estayes más moces de la nuestra sociedá, que sienten como les que más el pesu de la diglosia, el procesu d'interferencia y sustitución léxica nun tien siempre estes connotaciones. La xíriga moza ye símbolu non sólo de clas social, sinón d'estratu d'edá: conocela y usala ye bono, porque ye un rasgu d'una identidá, moza, dixebrada de los otros grupos sociales. Nesta estaya, el falante nun identifica los términos asturianos como pallabres d'esi sistema llingüísticu, sinón como fala de la xente mozo. Ye por eso que l'asturianu urbanu sigue pervivu nes xeneraciones moces de les nuestres ciudaes y llugares, con un léxicu que rescampla polo xenuino.  Equí va, entós, otru garrapiellu de términos que mozos y moces usen davezu, ensin percibilos como llingüísticamente marcaos:

• cachar: v. 1. Garrar. 2. Detener con sorpresa [a dalguién o dalgo]. Ex: Meca, cacháronlu copiando. (Probablemente, del inglés "to catch" y l'español d'América Central "cachar").

• cachazu, el: sust. 1. Aición y efeutu de cachar. || Meter un cachazu: Cachar [con sorpresa]. Ex: Vaya cachazu que-y metieron cuando taba copiando.

• gansu, -a, -o: ax. 1. Mui grande [una persona, un oxetu]. 2. Maizón [una persona]. Ex: Vaya gansu que ye'l pivot d'esi equipu. || De ganso: Dafechu, enforma, abondo. Ex: Cacháronlos copiando de ganso.

• pinín, -ina, -ino: ax. 1. ax. Persona ensin picardía. 2. Principiante, novatu. 3. Infeliz, inocente. Ex: Esi qué va saber, si ye un pinín.

• picar: v. 1. Envizcar, facer que dalguién tenga gana de facer dalgo. 2. Facer lo posible pa que persones o animales s'enfaden o s'engarren. 3. Facer que dalguién sienta envidia o celos. 4. Facer de rabiar. Ex: Picóse tou polo que-y escribí nel Facebook. 5. Dar golpes nuna puerta o facer sonar un timbre [pa qu'abran]. Ex: A les siete pícote al microlarbi.

• picazu, el: sust. 1. Aición y efeutu de picar o picase. Ex: Vaya picazu que garró cuando vio lo que-y escribí nel Facebook.

• pitu, el: sust. 1. Cigarru. || Echar un pitu: Fumar un cigarru. Ex: ¿Salimos a echar un pitín?

• restallar: v. 1. Tar de fiesta, de folixa. 2. Tar de folixa hasta arreventar. Ex: Esti finde vamos dir a restallar a La Pola. || Tar de restallu: 1. Tar de folixa. 2. Ser guapu o guapa, tener atractivu físicu. Ex: Cuando pones esos pantalones tas de restallu.

• tar fuera (de) bolos: esp. 1. Nun enterase, nun tar al tanto de lo que se diz, de lo que pasa. (Equí tenemos un casu claru d'espresión que la xente usa yá ensin conocer el so raigañu nel deporte tradicional asturianu, munches veces pensando que tán falando en castellanu. Delles busques de Google: 1, 2 y 3).

• tralla, la: sust. 1. Soníu fuerte. 2. Ruíu. 3. Música fuerte. || Meter tralla: Armar xaréu, tocar música a un volume peraltu. Ex: Vaya tralla que metíen los Slayer daquella.

• tralleru, -a, -o: ax. 1. Que mete tralla. 2. Que-y gusta la tralla. Ex: A ella namás-y gusta la música trallera.

• trallu, el: sust. 1. Disparu [fuerte con un balón, en fútbol o otru deporte de pelota].

• trallazu, el: sust. 1. Disparu [mui fuerte con un balón, en fútbol o otru deporte de pelota]. 2. Descarga llétrica. Ex: Dio-y un trallazu por tocar el cable. 3. Mancadura. Ex: Dio-y un trallazu en llombu al garrala  en cuellu.

• tucos, los: sust. 1. Rastes. 2. Pelo [peñao a lo rastafari]. Ex.: Esi de tucos ye amigu míu.

Como siempre, convídovos a qu'apurráis nos comentarios más pallabres y espresiones que conozáis ;)

Ex Nihilo

Pa entender el mundu, fitemos los sos cimientos en conceutos suxetivos —antropocéntricos y, nel nuestru casu, occidentales—, que, esplicándolu dafechu, papemos a ciegues. Miramos al so traviés y yá nun los vemos nin los cuestionamos. Unu d'ellos ye'l principiu de causalidá: como nosotros tenemos intención, dámos-yla al restu de fechos continxentes del universu. Asina, ente dos oxetos ensin conciencia, creamos una xunión —metafísica, porque ye una interpretación determinista del fechu físicu que ta penriba de lo físico— na que too ye causa o efeutu d'una causa. Les coses nun pasen, simplemente, ensin conciencia que xulgue la so relación, sinón que tienen que tener orixe —razón, causa, madre— y un fin nel futuru —efeutu, enfotu, fíu—. D'esti mou, dos átomos nun choquen, sinón qu'unu causa'l movimientu del otru. L'agua nun sólo pinga na nuestra pelleya, sinón que mos mueya. El ser humanu busca'l porqué de les coses, pero escaez que tou porqué ñaz d'él. Al buscalu, créalu. Asina, llega a entrugase cuála ye la causa primera nesta filera de causalidaes (cuando, si dalgo ye lo primero, nun pue tener causa anterior).

Ensin güeyu que ve, nada ye visto. Ensin mitu de causalidá, nada tien causa.

La idea de causalidá ye efeutu d'otru cimientu más fondu y más inconsciente: la conceición llinial del tiempu occidental, na que la historia va siempre hacia alantre. Dambes idees, añeraes nes coraes mesmes de la nuestra ciencia, faenla esbarrumbar cuando mira a lo más pequeño y lo más grande del universu. La Teoría de la Relatividá Especial d'Einstein amuesa que'l caleyar p'alantre nel tiempu ye una sensación suxetiva, que tiempu y espaciu son lo mesmo y que nun hai tiempu universal, sinón "regatos" pelos que l'espaciu resbaria. Ríos nos que la nuestra suxetividá pue viaxar p'alantre y p'atrás, o que puen xelase. Asina mesmo, causa y efeutu nun esisten na estaya cuántica y nin nel caos (que ye la única forma na que esisten los fenómenos: nunca nun tán aisllaos, como quier la física newtoniana, sinón enxertos en millones d'otros fenómenos. La ciencia causal nun pue prever fechos positivos tan normales como los meteorolóxicos).

Estos mitos nun son sólo vezu cultural, hai razones más fonderes escrites nel nuestru organismu. Una manera de decatase d'elles ye entender el fenómenu PHI: Mira los puntinos coloraos d'enriba; son cuatro puntos separtaos, qu'apaecen y desapaecen en distintos tiempos; poco a poco, ceguñen más rápido. Namás hai que camudar el tiempu nesta ecuación pa que'l to celebru cree ehí dalgo nuevo que nun ta ehí, pa que construya una realidá abasada nuna relación ente esos puntinos que, en realidá, nun esiste ensin ti: la perceición d'un oxetu en movimientu. Dende un puntu de vista oxetivu, los cuatro puntinos siguen apaeciendo y desapaeciendo aislladamente nel so sitiu, pero'l to sistema de conocimientu inventa una estructura nueva —una gestalt—que ye, pa ti, verdá dafechu. Muévese.

 Los científicos gestálticos que dieron col PHI atoparon munches más solombres na muria de la cueva platónica. Un bon exemplu nel que rescampla'l nuestru mou d'encadarmar la realidá véolu nel exerciciu d'intentar xunir con cuatro llinies rectes siguíes —ensin alzar enxamás el llápiz de la fueya— los nueve puntos del cuadráu que tienes a la mandrecha. Failo, xuega. Intenta xunilos toos con cuatro rectes ensin mirar la solución (1).

Siempre, cuando mires al cielu, a otra persona o a la televisión. Tolo que ves mándase de la mesma lóxica del fenómenu PHI. Nun hai cuadráu dalu. El puntín nun se mueve. Non, nun hai constelaciones, cielu, nin cuyar (2).

La idea de causalidá tenémosla tan dientro como estes estructures gestáltiques, ye una ferramienta evolutiva básica. Tanto, qu'el nuestru sistema de conocimientu nun funciona ensin ella: cuando nun ve la causa —madre— de dalgo, siente un desequlibriu fonderu y dolorosu que-y pruye iguar pa pervivir. Esi desequilibriu esplica la relixón y la ciencia, l'animismu y la ciencia física. De fechu, son talamente lo mesmo: dende'l principiu, el ser humanu sólo tien un mou de conocer, que pue nomar construcción o destrucción según el contestu.

El que les xeneraciones humanes duren tan poco y el que lo mozo viva cuando lo vieyo muerre fai que tengamos mitos como'l del progresu. En realidá, tola nuestra teunoloxía —que percibimos tan avanzada, sintética, aerodinámica y sofisticada— ye talamente la mesma dende enantes del homo sapiens: quemar coses. Aquel primate antropomorfu qu'empecipió a esfregar rames y paya ente les manes, pa faer el fueu col que tuvo lluz y calor, col que cocinó y mandó sobre enemigos y animales, dió un saltu teunolóxicu qu'entá nun pasemos. Quemando les coses qu'atopemos nel planeta blinquemos de la piedra al bronce y del bronce al fierro. Faciendo fogueres coles coses que pañemos na Tierra tuvimos revoluciones industriales, máquines de vapor, electricidá, aviones y coches. El mesmu instintu dende l'entamu.

Agora sabemos qu'esta zuna, tán esitosa evolutivamente pa la nuestra especie, va matala. Pero nun somos quien a parar. Nun vamos dexar de quemar hasta qu'amburemos la Tierra dafechu, carburu del progresu del nuestru conocimientu. Cuando tea dafechu en caldia, cuando too seyan povises, buscarémos nuevu combustible acullá... o morreremos con ella.

Esti vezu destructor, adautativu y primate, vémoslu non sólo na teunoloxía qu'usamos pa medrar, sinón nel ciernu mesmu del pensamientu científicu. Si-y das a un guaḥe que tea en procesu de descubrir les causes del mundu —5/7 años— un xuguete de mecanismu tapecíu, verás esi instintu apaecer. El pruyimientu primeru ye'l de ximielgalu pa sentir les coses que tien dientro, el d'abrilu como seya, estrapallalu escontra'l suelu pa descubrir los secretos que guarda, les cosiquines de les que ta fechu. Machucar, destruyir y abrir pa conocer. Frayar en milenta cachos y ser quien a axuntalos otra vez. Abrir oricios, castañes, relós.

La máquina más complexa enxamás fecha pola ciencia física ye'l Large Hadron Collider de CERN. Ye un aparatón ablucante, xigantescu, fundíu 175 metros embaxo'l suelu y de 27 quilómetros de circunferencia ente Suiza y Francia. Tolos conocimientos de más altor na Física humana tán nella, dende l'electromagnetismu, a la relatividá especial y la física cuántica. CERN tien los ordenadores más avanzaos, la teunoloxía más nuevo y lo especialistes más péritos trabayando nella. La máquina ta fecha, nin más nin menos, pa dar rempuesta a les entrugues más importantes de la Física anguaño: ¿de qué ta fechu l'universu? ¿qué ye y de qué ta fecha la materia mesmo?

En realidá, el Large Hadron Collider (Gran Colisionador d'Hadrones) ye namás un tubu pel que se llancen, unes escontra otres, partícules de materia a les potencies más violentes que ye quien el ser humanu, pa ver qué pasa. Una máquina fecha pa frañir la materia pa ver qué tien dientro, pa cascala hasta machucala sólo por ver qué enerxíes y que secretos guarda. El Gran Mayu.

Tien la mesma lóxica, la mesma gestalt del guaḥe qu'estrapalla'l coche de xuguete escontra'l suelu y lu fraya pa entender con qué cosiquines ta fechu; la mesma del primate que cabruña piedres pa cutir cáscares y güesos. Y si españa, qu'españe.

Asina, el ser humanu construyó ferramientes pa facer el mundu más afayadizu a la so esistencia. Dalgunos humanos, al velu depués, piensen: "esti mundu ye perafayadizu pa mi, tien sol que me calienta, tien agua que me quita la sede, tien animales que m'alimenten y me visten... ¿quién me lu fizo?". Dicía Douglas Adams qu'eso yera como si un topu mirara pa la so topera embaxo la tierra y pensara: "esti mundu ye perafayadizu pa mi, nun tien lluz que manque los mios güeyos, tien tierra pela que presta furar, tien merucos perllambiones... ¿quién lu fizo asina pa mi?". Estos seres humanos y estos topos, na so curtia vida, nun son a entender que son productos del procesu d'evolución. Ellos nun son causa del universu, sinón efeutu del mesmu.

Y como efeutu de la idea de causalidá, los dioses, lo máxico y lo sobrenatural vienen a tapar los furacos que la ciencia dexa no qu'esplica, a iguar el desequilibriu esistencial. Los dioses de la ñube —y les dances rituales que los seres humanos facíemos pa llamalos— morrieron cuando entendimos los tres estaos del H2O, les presiones de l'atmósfera, los ciclones y los anticiclones. Con too y con ello, el creacionismu ye tovía un mal epidémicu del qu'abondos homes y muyeres tiren pa nun sentir fríu énte la nada de la non-causalidá.

Porque la ciencia mira a los güeyos de la nada: l'universu nun tien causa; la enerxía nin se crea nin se destruye, nin se fai nin se desfai, tresfórmase; el Big Bang ye, lo más seguro, un momentu más nun procesu infinitu de separtación y rexunión de tola materia; l'universu ye cachín pequeñu d'un multiversu infinitu, ensin madre, ensin tiempu, ensin entamu nin fin. Cuando llega a la llende del so conocimientu, la ciencia reconoz la so inorancia y nun inventa seres incognoscibles que la saquen d'esa esmolición esistencial (2).

La lóxica del creyente —el que prefier creer a saber—, del creacionista, ye simple: nun tien postura que dalgo nun tenga causa o entamu, que l'universu surdiere ex nihilo. El ser humanu tien orixe y fin, crea nueves coses y nuevos homes; poro, l'universu mesmu tien que tener madre. Na complexidá sobrehumana del universu, esa ha ser una madre que comparta la idea de causalidá humana, pero que tenga poderes sobrehumanos. Si too tien una causa, un orixe, entós l'universu tien que la tener tamién: un dios.

Asina, el creyente, el creacionista, queda tranquilu. Nun se decata de lo babayo d'esti camientu. Queriendo siguir la llei lóxica —la gestalt inconsciente— de que too tien de tener una causa, inventa dalgo pa da-y sentíu al propiu universu, inventa a dios. Cai nun fenómenu PHI divín. Sicasí, cuando, siguiendo la so llei (que diz que too ha tener una causa), -y entrugues cuála ye la causa y orixe d'esi dios, diráte que dios nun tien causa: dios ye dalgo infinito, ensin madre, ensin tiempu, ensin entamu nin fin. Un ser que tien talamente les mesmes carauterístiques del universu anticreacionista qu'al entamu refugaba (4). 

Yo adico pal abismu y dexo que'l fríu de la nada me xele hasta la cañamina. Pero, si tengo de calentame con fogueres metafísiques, dexáime que prenda'l instintu primitivu y escueya quedame cola versión esotérica d'Aaron Funk aka Venetian Snares, nesti bastiazu de maxa y breakcore que ye Szamár Madár. Parte d'un discu conceutual que sigue l'esnalar d'un palombu peles cais de Budapest (nun ye broma, esi ye'l conceutu l'álbum), el cantar ye quiciás una de les obres más comerciales y menos violentes de tola obra del músicu canadiense, pero exemplifica bien curioso lo que fai en Venetian Snares: cutir les composiciones clásiques d'antaño hasta frayales, ver de qué tán feches, esgaya-yos la so enerxía y reamestar los sos cachinos nun nuevu ser teunolóxicu. Enantes del Gran Españíu que parió esti universu n'espansión, esistió otru universu (Elgar). Pero esa ye otra historia...

Venetian Snares -  Szamár Madár
Del discu  'Rossz csillag alatt született' (2002)

---

(1) Nun hai caxa nin cuadráu, namás 9 puntos separtaos nel planu. Sal fuera de la caxa (la caxa sólo esiste en ti).

(2) O meyor, en ti sólo hai y pue haber cuadraos o puntinos en movimientu: l'únicu mou que tienes de conocer ye esi y l'únicu universu que pues ver ye'l que proyecta'l to mesmu güeyu. En ti sólo pue haber cielos, fechos azules polos dioses o por molécules d'O3.

(3) En teoría. Na práutica, inventa teoríes.

(4) O, pa más risión, inventará un segundu superdios invisible que creara al primer dios invisible.