El secretu los horros (Les otres Asturies - 1)

Cuanto más miramos, menos vemos y cuanto más sabemos, más mos queda por saber. Dixéralo bien Sócrates. Pa entender la realidá vamos caminando hacia lo desconocío dende lo único que conocemos y, a veces, pa entender dalgo nuevo que nun encaxa nel nuestru universu, hemos camudar tola cadarma del conocimientu anterior. Sicasí, dacuando la galmiada a dar ye demasiao grande y el vacíu a salvar demasiao fondu. Énte eses nueves verdaes el nuestru organismu enteru paez que queda al debalu. Ensin xacíu. Nun hai manera d'entender la nueva realidá.

L'enfrentase a la historia tapecida d'Asturies ye garantía de tener esa sensación nel bandullu cada poco. Engañáronnos.

Esta selmana foi una semeya na portada de Les Noticies (númberu 624) la que remaneció esi esmolecimientu nel mio coral: un preciosu horru del país, atecháu con teyes de llosa prieto, nuna pumarada con una güerta con berces bien curioses delantre. "Cangas" -pensé-. Equivoquéme. Erfelek, Sinop, El Ponto, Mar Prietu, Turquía.

Les semeyes del artículu -perbonu- de Paul de Zardaín nel interior del periódicu son aínda más esmolecedores. Horros de tipoloxía asturiana perfechos, con pilpayos, pegoyos y mueles. Subidoria, lliños, trabes y teyes. Una panerona en Kizilcaelma (Erfelek) que bien pudiera tar guardando la torre de Sotu d'Ayer -torre tapecida no histórico, escaecía no cultural y valtiada no político-. Xates roxes en praos d'un oriente que nun ye'l de nueso, al pie d'un Sueve que nun tien Pienzu. La visión de les riestres de panoyes marielles nes colondres ye irreal, ablucante, cuasi peligrosa. Nel solhorru, carros del país. La entruga qu'esmolez daveres al velos ye: ¿de qué país?

Nun ye que nun lo lleéramos enantes, que nun supiéramos d'esti fechu etnolóxicu, pero'l velo rescamplar asina escabalga les trabes mentales onde fitemos la perceición de la nuestra realidá y identidá histórica. Tampoco nun ye la primer vez qu'un horru mos la esgoncia. Yá quedemos bien estelaos al ver unu a dos agües, calcáu a la tipoloxía de los del desfiladeru los Beyos, llantáu nun fiordu noruegu.

Da-y esplicación a esta realidá ye abegoso. Per un llau, tal razonamientu xeomórficu: en llugares con climes asemeyaos, surden modos de vida y soluciones asemeyaes. Poro, ellí onde reina l'orbayu, onde'l suelu ta llentu y onde hai aguarones surden soluciones arquiteutóniques afayadices. Con too y con ello, ye difícil esplicar dende esti fechu que la solución al mesmu problema garre talamente'l mesmu camín, y qu'esi camín seya'l del pegoyu, el pilpayu y la muela. Al contrario, lo normal na evolución histórica de los pueblos non comunicaos ye qu'atopen soluciones afayadices, sí, pero estremaes no estético y no téunico. La semeyanza -diríemos, la identidá- ente los rasgos culturales y etnolóxicos qu'atopamos nesti casu paez negar la casualidá como razón y adicar pa otra más fondera: la so antiguedá.

Les xentes d'Erfelek llegaron a esa fastera del Mar Prietu (per onde pasaron tolos pueblos d'Asia y Europa) hai poco, nel sieglu XIX, dende Xorxa, y nos sos paxos enllenos de castañes yá trayíen esta cultura. D'otra miente, ye fácil que les raíces del horru escandinavu seyan tán vieyes como les del asturianu, que vien colos pueblos qu'aposaron nes tierres d'esta fastera del arcu atlánticu y que fixeron los castros yá na Edá del Fierro (VI a.C.).

Cuido que la migración ye'l trucu d'esti misteriu. Nun paez mui lóxico'l falar de migraciones "modernes" (post-ástures, medievales, etc.) dende Asturies hacia Europa -hai quien tien esta hipótesis- sinón más bien dir al orixe mesmu de les poblaciones qu'equí desendolcaren esa cultura. De fechu, l'orixe ye migratoriu y axunta a estos territorios anguaño tan estremaos: dende'l megalíticu, a Asturies llegaron xentes nes mesmes foles migratories sucesives de pueblos indo-europeos que marcharon de zones anguaño ente'l Mar Prietu y el Mar Caspiu, el Cáucasu y centro-asia. Les migraciones principales fueron dos: una nel megalíticu (que mos dexó los vieyos dólmenes y túmulos en tol arcu atlánticu) y otra nel primer terciu del primer mileniu a.C., de la que surdieron los castros, los celtes y los ástures. Estes migraciones poblaron la Europa atlántico entero y la identidá cultural -y hasta xenética, ver Haplogrupu R1b- d'eses faces rescampla aínda güei. Nun seríen les últimes migracionones n'aparar equí, nin muncho menos.

Podríemos tar, entós, delantre la prueba vivo d'una cultura pervieya que, dixebrada dende l'entamu, aguantó y evolucionó arrequexada ellí onde'l tiempu -históricu y climáticu- la dexo medrar. Hermanos que, de tantu tiempu ensin vese, yá nun s'alcuerden de los sos nomes, de les sos cares nin de quién son.

Nun vos estrañe. Esi escaezu tenémoslu muncho más cerca que'l Mar Prietu o Noruega. Ta dientro mesmo de munchos de nós. Dalgunos sienten el mesmu vacíu cuando paren nun chigre d'un sitiu nomáu Miranda y una chigrera-yos diz: "¿qué quies, fíu?" -anécdota verídica que sentí a un conocíu-, o al descubrir qu'Asturies ye un nome en plural, o al ver un horru en Lleón. Dientro poco, pasará al sentir un ye na cai Uría o al entender qu'un topónimu nun ye un nome propiu, sinón una descripción d'un llugar n'otra llingua. L'escaezu, l'engañu, sigue.

Nun soi quien a esborriar la semeya d'esa otra Asturies fuera d'Asturies de la mio tiesta. D'un mou retorcigañáu paez que m'encaxa, que tien xacíu. Sí, claro, agora lo entiendo... nun allorié, tien que ser verdá: hai otres Asturies paraleles n'otros universos ximielgos. Siempre les hebo. Namás les podemos ver en semeyes o sentir nos cuentos, pero tán ehí, faciendo otros filandones, baillando otres Dances Primes y afuracando otros montes. Nun valtien los sos horros... Puen falar la so fala...

Alcuérdense de quién son (1).

---

(1) Como bien diz el sabiu Pepín de Muñalén: ámense.